ต้นรากสามสิบ มีชื่อเรียกแตกต่างกันตามไปท้องถิ่น เช่น ผักสาวร้อยผัว ผักหนาม ผักชีช้าง ผักพอควายเมะ เป็นต้น รากสามสิบเป็นสมุนไพรประเภทไม้เลื้อย ลำต้นสีเขียว เถากลม เนื้อแข็ง มีหนาม มีเหง้าอวบน้ำ คล้ายกับกระชายอยู่ใต้ดิน ใบมีลักษณะแข็ง เป็นฝอยเล็กๆคลายหางกระรอก ปลายใบเหลียมคล้ายเคียว ดอกมีสีขาวขนาดเล็ก มีกลิ่นหอม ส่วนผลของต้นรากสามสิบจะมีลักษณะกลม มัน ผิวเรียบ เมื่อสุกจะมีสีแดงสด เมล็ดข้างในเป็นสีดำ ออกดอกในช่วงเดือนเมษายน ถึง เดือนมิถุนายน
เราสามารถนำใบอ่อน ยอดอ่อน และผลอ่อนของต้นรากสามสิบ มารับประทานเป็นผักเคียง มีกลิ่นคล้ายๆผักชีลาว ส่วนรากที่มีลักษณะคล้ายหัวกระชาย นิยมนำมาดองยาสมุนไพร หรือนำรากสดมาต้มดื่ม บางตำราก็นำรากต้นสามสิบไปตากแห้ง แล้วนำมาบดผสมกับน้ำผึ้งทำเป็นยาลูกกลอน
ในตำรายาไทยและตำรายาพื้นบ้านมีการใช้สมุนไพรรากสามสิบกันมานานและใช้รักษาโรคได้หลากหลาย อย่าง รากของต้นรากสามสิบ มีรสหวานชุ่ม เฝื่อนเล็กน้อย นิยมนำมาต้มดื่มช่วยเรื่องขับปัสสาวะ แก้ขัดเบา แก้กระษัย บำรุงเด็กในครรภ์ แก้ริดสีดวง ขับลม แก้ตกเลือด โรคคอพอ ยาแก้พิษร้อนในกระหายน้ำ แก้ไอ ขับเสมหะ แก้ปวดเมื่อย แก้ปวดฝี บำรุงตับ ปอด บำรุงกำลัง ขับลม ลดกรดในกระเพาะอาหาร แก้ท้องเสีย แก้บิด ช่วยลดระดับน้ำตาลในเลือด บ้างก็นำรากมาฝนแก้พิษแมลงป่อง แก้ปวดฝี ส่วนผลนำมาปรุงเป็นยาแก้พิษไข้ แก้พิษไข้กลับ และใบใช้เป็นยาระบาย ช่วยให้เจริญอาหาร ขับน้ำนม
สมุนไพรรากสามสิบ มีคุณสมบัติเด่นที่คนทั่วไปรู้จักกันคือ เน้นบำรุงเพศในผู้หญิง ทำให้ผู้หญิงกระชุ่มกระชวยดูเป็นสาวอีกครั้ง ช่วยแก้ปัญหาต่างๆของสตรี เช่น ประจำเดือนมาไม่ปกติ ตกขาว มีบุตรยาก กระตุ้นอารมณ์ทางเพศ ช่วยในการปรับสมดุลของฮอร์โมน ช่วยให้ไข่ตกสมบูรณ์ขึ้นได้ เรียกว่าจะอายุมากเท่าไหร่ก็ยังจะดูดี สามารถมีสามีได้อยู่ตลอด (ตามชื่อเรียกสาวร้อยผัว ) ต้นรากสามสิบคงเป็นสมุนไพรแก้เสื่อมสมรรภภาพทางเพศของผู้หญิงเราดีๆ นี่เองคะ
ภาพประกอบจาก รู้ไว้ใช่ว่า ตอน “สาวร้อยผัว” – pantip.com
ต้นรากสามสิบมีสรรพคุณกล่าวขานกันมาในเรื่องการฟื้นฟูความสาว เป็นสมุนไพรที่ได้กล่าวไว้ในคัมภีร์พระเวท ของประเทศอินเดีย มีชื่อเป็นภาษาบาลีสันสกฤตว่า ศตาวรี (Shatawari) หมายความว่า ต้นไม้ที่มีรากเป็นร้อยๆ หรือบางตำราหมายถึงผู้หญิงที่มีสามีเป็นคนร้อยคน เรียกได้ว่ามีการใช้สมุนไพรชนิดนี้มานานเป็นพันๆ ปีแล้วนะคะ
จากการวิจัยของมหาวิทยาลัยพะเยาในการใช้ต้นรากสามสิบทดแทนฮอร์โมนในหนูทดลองที่ถูกตัดรังไข่ออก ต้นรากสามสิบมีฤทธิ์ไฟโตรเอสโตรเจน ซึ่งเป็นสารที่มีสรรพคุณคล้ายคลึงกับฮอร์โมนเอสโตรเจนในคน โดยการศึกษาพบว่าต้นรากสามสิบสามารถป้องกันการสลายของเนื้อกระดูกในหนูที่ถูกตัดรังไข่ และต้นรากสามสิบไม่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงของเยื่อบุโพรงมดลูกในหนู คือ ไม่มีผลข้างเคียงต่ออวัยวะสืบพันธุ์นั้นเอง ซึ่งการทดลองนี้เองอาจนำไปสู่การนำมาใช้กับผู้หญิงวัยหมดประจำเดือน เพื่อทดแทนฮอร์โมนเอสโตรเจนและเพื่อป้องกันโรคกระดูกพรุนอันเกิดจากการลดลงของฮอร์โมนเอสโตรเจนภายหลังหมดประจำเดือนได้ และเราอาจนำไปสู่การรักษาโรคที่เกิดจากการขาดฮอร์โมนเอสโตรเจนได้ในอนาคต
ในประเทศต่างๆ อย่าง อินเดีย และญี่ปุ่น ได้มีการศึกษาสมุนไพรชนิดนี้กับทั้งในหนูทดลองและในผู้ป่วย พบว่าสามารถสารสกัดจากรากสามสิบช่วยกระตุ้นการหลั่งสารอินซูลิน ช่วยลดระดับน้ำตาลและไขมันในเลือดได้ ช่วยรักษาแผลในกระเพาะอาหารและลำไส้เนื่องจากกรดเกิน
การรับประทานต้นรากสามสิบ ไม่ใช่จะเหมาะกับทุกคนนะคะ เนื่องจากฤทธิ์ที่คล้ายฮอร์โมนในเพศหญิง อาจจะไม่ปลอดภัยกับคนผู้ป่วยที่เป็นโรคมะเร็งเต้านม มะเร็งปากมดลูก หรือ ผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงที่จะเป็นโรคเหล่านี้ เพราะปัจจัยฮอร์โมนเป็นปัจจัยหนึ่งที่กระตุ้นหรือเกิดโรคได้คะ ทางที่ดีถ้าต้องการจะรับประทานจริงๆ ควรขอรับคำแนะนำจากแพทย์จะดีที่สุด
